معرفی قدمای خوشنویسی

میرزاغلامرضا اصفهانی میرزا غلام‌رضا اصفهانی (۱۲۴۶-۱۳۰۴ هجری قمری) از استادان خوشنویسی ایرانی و یکی از برجسته‌ترین خوش‌نویسان خط نستعلیق و شکسته‌نستعلیق بود. میرزا غلامرضا اصفهانی از معروف ترین خوشنویسان دوره قاجار بوده است میرزا غلام‌رضا شاید تنها خوشنویسی است که هر دو خط نستعلیق و شکسته‌نستعلیق را به مهارت و استادی تمام می‌نوشته و در هر دو نیز صاحب سبک ویژه‌ی خود است. شیوه‌ی میرزا در خط از محکم‌ترین و قوی‌ترین شیوه‌های خوشنویسی است و کتیبه‌ها، قطعات و سیاه‌مشق‌های وی نیز در صدر آثار خطوط شکسته و نستعلیق محسوب می‌‌شوند.میرزا غلامرضا اصفهانی در ترکیب‌بندی حروف و کلمات استاد بود. از آن جا که میرزا در زمان حیات نامی‌ترین استاد مسلم خوشنویسی بود، نگارش آثار بسیاری به وی سفارش داده می‌شد که برخی را به شاگردان خود سپرده (مانند کاشی‌های پیرامون بقعه‌ی شیخ صدوق ابن بابویه که به محمد ابراهیم تهرانی واگذار نمود.) و تعدادی را نیز خود رقم زد که از آثار جاودانه‌ی هنر خوشنویسی به شمار می‌روند.از بهترین نمونه‌های کتیبه‌نویسی میرزا غلامرضا کتیبه‌های مدرسه سپهسالار (مدرسه عالی شهید مطهری فعلی در میدان بهارستان تهران) است که آن را در سال ۱۳۰۱ نگاشته‌است.تعداد قابل توجهى از قطعاتى که به ‏خط نستعلیق از میرزا غلام‏رضا به‏جا مانده‌است شباهت ظاهرى بسیارى به سیاه‌مشق دارد. به ‏طورى‏که در نگاه اول تمیز این قطعات از سیاه‌مشق شاید ممکن نباشد و بعضى از صاحبنظران به دلیل تعدد قطعاتى که به این صورت ‏از میرزا غلام‏رضا به‏جا مانده است، عبارت «میرزا غلام‏رضا اصفهانى سیاه مشق نویس» را در توصیف او به‌کار برده اند. میرزا غلامرضا اصفهانی اغلب آثارش را با عبارت «یا على مدد» امضا می‌کرده است. اما رقم یا امضای میرزا در بعضى از قطعات اسم کامل او به‏اضافه «یا على مدد» است و در بعضى فقط «یا على مدد» یا «یا على مددست» بدون‏نام میرزا غلام‏رضا آمده است. در قطعاتى هم امضا به‌صورت «العبد المذنب الفقیر الحقیر غلام‏رضا غفرله» و «یا على مدد.» یا به‌صورت «هو» و در سطر زیر هو، «الفقیر الحقیر المذنب غلام‏رضا» و بعد «یا على مددست» یا به‏ صورتى شبیه به آنچه ذکر شد می‌باشد. از جمله آثار وی: رساله تحفه‌الوزرا - در سال 1259 مناجات‌نامه منظوم منسوب به حضرت علی ۲۹۸ صفحه بیاض که تنها سند کتبی اشعار میرزا غلام‌رضا اصفهانی می‌باشد رساله‌ای در اصطلاحات صوفیه گلستان سعدی به خط شکسته سفرنامه حاج سیاح در ۲۱۶ صفحه به خط شکسته (ناتمام) کتاب پاتولوژی ترجمه میرزا علی‌خان رئیس‌الاطباء در حدود ۲۰۰ صفحه به خط شکسته تعداد نسبتاً زیادی از قطعات و سیاه‌مشق‌های شکسته و نستعلیق.

میر علی تبریزی
میر علی تبریزی یا میر علی هروی تبریزی با لقب قدوة الکتاب (به‌معنی پیشگام خوشنویسان) از خوشنویسان به‌نام و از مفاخر خوشنویسی ایرانی در سده هشتم و نهم هجری (چهاردهم و پانزدهم میلادی) است. او توانست از ترکیب دو خط نسخ و تعلیق خط زیبایی پدید آورد که در ابتدا به «نسختعلیق» و سپس موسوم به نستعلیق گردید و همان است که اکنون خط زیبای پارسی بدان نوشته می‌شود. از زندگی این استاد بزرگ خوشنویسی اطلاعات زیادی در دست نیست بجز آنکه مدتی در تبریز می‌زیسته و وفاتش به سال 850هـ.ق (1446-1447 میلادی) اتفاق افتاده‌است. هرچند برخی از دست نبشته ها مربوط به قبل از زمان میرعلی تبریزی جزو خط نسختعلیق نما به دست آمده است ولی میرعلی از لحاظ فنّی آنرا به صورت مستقلی عرضه نمود و بنا به مدارک موجود او را مبدع خط نستعلیق می‌دانند اشکال اولیه خط نستعلیق ساده‌تر بودند، اما میرعلی آن‌را به اکمال رسانید. ویژه‌گی شکل زینتی این خط برای نوشتن اشعار بسیار مناسب است. آرتور پوپ هنرشناس و ایرانشناس مشهور می‌گوید: “...درحالیکه نسخ کامل و متعادل است، تعلیق تاثیرناک و حاکم است. که در نتیجه بافت ویژه‌گیهای این دو نوع خط، نستعلیق که خیلی نوازشگر، مفشن، آرام و ملائم است، بمیان آمده. یعنی که این نوع خط مروج پارسیان یک تصویر عالی متمدن بودن و جهان دید‌گی آن‌را نشان می‌دهد. نستعلیق توسط جعفر تبریزی، سلطانعلی مشهدی، میر محمد حسنی، درویش عبدی بخارائی ودیگران به کمال پختگی رسید. ظهور نستعلیق به کاربرد تعلیق کاملا پایان داد.از زندگی این استاد بزرگ خوشنویسی اطلاعات زیادی در دست نیست بجز آنکه مدتی در تبریز می‌زیسته و وفاتش به سال 850هـ.ق (1446-1447 میلادی) اتفاق افتاده‌است.

برگشت

میرزا فتحعلی حجاب شیرازی
میرزا فتحعلی حجاب شیرازی از نستعلیق نویسان طراز اول دوره ی قاجار است . در شیراز متولد شد و نزد میرزا کوچک وصال شاگردی کرد و کمال و اخلاق و هنر و دانش آموخت . حجاب شعر هم می سرود و از او دیوانی در شش هزار بیت باقی است . وی شش قلم نستعلیق را کامل می نوشت و خطش چنان استادانه بود که گاه با میرعماد اشتباه می گرفتند. به همین دلیل بعدها خود در شیوه اش تغییراتی به وجود آورد . منظور از شش قلم نستعلیق یا شش دانگ ، اندازه ی سطح مقطع قلم است که از ریز ترین تا درشت ترین اندازه تراشیده می شود . ریزترین اندازه را در سطح مقطع قلم خوشنویسی، غبار گویند و اندازه های بعدی تا درشت ترین قلم به ترتیب عبارتند از : کتابت خفی ، کتابت ، قلم ( دانگ ) سرفصلی ، قلم ( دانگ ) مشقه ، قلم ( دانگ ) جلی . . عمر حجاب چندان طولانی نبود و گویا به پنجاه نرسید . در سال 1269 ه.ق درگذشت و در شاهچراغ به خاک سپرده شد . از آثار میرزا فتحعلی حجاب شیرازی می توان این نمونه ها را برشمرد : یک نسخه شش دفتر مثنوی مولانا متعلق به کاخ موزه ی گلستان ـ یک نسخه لوایح جامی و تاریخ معجم در همان کتابخانه .

میرعماد حسنی قزوینی
میرعماد حسنی قزوینی خوشنویس پرآوازه و از سرآمدان هنر خوشنویسی ایرانی به‌ویژه در خط نستعلیق است. میرعماد خود را از سادات حسنی می‌دانست و از این رو، رقمِ امضایش «میرعماد حسنی» بود. تولدش سال 961 در قزوین و مرگش 1024 بوده میرعماد با پالایش خطوط پیشینیان و زدودن اضافات و ناخالصی‌ها از پیکره نستعلیق و نزدیک کردن شگرف نسبت‌های اجزای حروف و کلمات، به اعلا درجه زیبایی یعنی نسبت طلایی رسید و قدمی اساسی در اعتلای هنر نستعلیق برداشت. با بررسی اکثریت قاطع حروف و کلمات میرعماد متوجه می‌‌شویم که این نسبت به عنوان یک الگو در تار و پود حروف و واژه‌ها وجود دارد و زاویه ۴۴۸/۶۳ درجه که مبنای ترسیم مستطیل طلایی است، در شروع قلم گذاری و ادامه رانش قلم، حضوری تعیین کننده دارد. این مهم قطعاً در سایه شعور و حس زیبایی‌شناسی وی حاصل آمده، نه آگاهی از فرمول تقسیم طلایی از دیدگاه هندسی و علوم ریاضی. میرعماد این نسبت‌ها را نه تنها در اجزای حروف بلکه در فاصله دو سطر و مجموعه دو سطر چلیپاها و کادرهای کتابت و قطعات رعایت می‌‌کرده‌است. وی چلیپانویسی و قطعه‌نگاری را به مرتبه یک فرهنگ ارتقا داد و به عنوان هنری مستقل از کاربرد خط نستعلیق در قاب تاریخ نشاند. میرعماد مدتها از روی آثار استادان دیگری همچون بابا شاه اصفهانی و سلطانعلی مشهدی بخصوص میر علی هروی مشق کرد و از میان هزاران خوشنویس که در مدت شش قرن قبل از وی خودنمائی کرده‌اند سرآمد همه شد و حدّ این هنر را به سر حد اعجاز و کمال آن رسانید و در این هنر به جائی رسید که رونق دیگر استادان را شکست. میرعماد تغییراتی در قواعد نستعلیق به‌وجود آورد. خط او به حدی متعالی شد که گفته می‌شود هنوز نظیری برایش سراغ نکرده‌اند از میر عماد آثار خطی فراوانی به صورت مرقع یا «قطعات متفرقه» به جای مانده است که زینت بخش موزه‌های معتبر ایران و جهان و مجموعه‌های شخصی است. برخی از آثار او اکنون به موزه‌ی خوشنویسی قزوین واقع در کاخ چهلستون منتقل شده‌اند.

علیرضای عباسی
علیرضای عباسی از خوشنویسان معروف دوره شاه عباس بزرگ می‌باشد سال تولد وی بین 954 ـ 959 هجری و وفاتش بین 1079 ـ 1084 هجری می باشد وی با میر عماد الحسنی قزوینی خوشنویس معروف، هم‌ دوره بوده هر دو از شاگردان برجسته میرزا محمد حسین تبریزی که از خوشنویسان ممتاز آن دوره و مقیم تبریز بود هستند علیرضای عباسی در حسن خط چنان زیبا و به قاعده و محکم می نوشته که بر میر عماد پیشی گرفته است. علیرضای عباسی خط ثلث را نزد ملا علی بیک یاد گرفته و قدرت قلمش در رشته نستعلیق و ثلث و کتیبه نویسی فوق العاده قوی و عالی است این استاد بی نظیر علاوه بر مهارت کامل در نستعلیق و ثلث در رشته انواع خطوط نسخ و محقق و رقاع و ریحان و توقیع و تعلیق نیز که شرح هر یکی از آنها بعداً خواهد آمد استاد کامل و ماهری بوده و نمونه خطوط او در اصفهان به خط جلی (درشت) در طاقهای بازار حلاجان واقع در مسجد شیخ لطف الله موجود است. رساله عینیه شیخ احمد غزالی به قلم علیرضای عباسی در مصر در کتابخانه محمد علی پاشا موجود است و همچنین رساله مرصاد العباد شیخ نجم الدین رازی که با آب طلا در روی کاغذ خانبالغ نوشته است در اسکندریه نزد یکی از اروپاییان موجود است. کتاب اسرارالنقطه امیر سید علی این شهاب الدین محمد همدانی را به خط نستعلیق بسیار زیبا به سبک میر علی هروی خوشنویس معروف با قلم خفی (ریز) نوشته و در اسلامبول نزد یکی از مشایخ سلسله جلالی می باشد. کتاب منتخب تاریخ الجنان و منتخب کتاب روضة الریاحین از تصانیف امام عبدالله الیافی الیمینی را به دستور شاه عباس به خط ثلث، نوشته است و چون این شرح کفاف درج کلیه کتابهایی که این استاد نوشته، ندارد لذا به همین مختصر کفایت می نماید. کتیبه های مسجد شیخ لطف الله و مسجد مقصود بیک و مسجد شاه به خط علیرضا بوده و در آنجا خطوط سایر خطاطین نیز از قبیل محمد رضا امامی و محمد صالح اصفهانی و عبدالباقی تبریزی و جعفر امامی و چند نفر دیگر نیز در مساجد فوق دیده می‌شود. در اصفهان به غیر از معدودی از کتیبه‌های علیرضا فعلاً ‌چیزی باقی نمانده و اغلب کتابهای خطی و قطعات و مرقعات او را به خارجه برده، زینت بخش موزه‌های خارجی و کتابخانه های شخصی ساخته‌اند.

درویش عبدالمجید طالقانیدرویش عبدالمجید طالقانی خوشنویس، شاعر و عارف شهیر ایرانی است. او متخلص به «مجید» بود و بزرگترین خوشنویس خط شکسته‌نستعلیق در تاریخ خوشنویسی ایران به شمار می‌رود. وی در خط شکسته مانند میرعماد در نستعلیق استاد بوده‌است و این خط را به پایه‌ای رسانید که تاکنون کسی بدان نتوانسته‌است. عبدالمجید شعر هم می گفته و خموش و مجید تخلص می کرده و صاحب دیوانی است که حدود یکهزار و پانصد بیت دارد . تولدش به سال 1150 در طالقان و مرگش، سی و پنج سال بعد و به سال 1185 در اصفهان واقع شد . با وجود عمر کم ، آثار بسیاری از او باقی . از نمونه آثار اوست : کلیات سعدی در کتابخانه ی کاخ موزه ی گلستان ـ هشت قطعه در موزه ی هنرهای تزیینی تهران ـ یک صفحه از مرقع دریای نور در موزه ی هنرهای تزیینی تهران . از معروفترین شاگردان درویش، میرزا کوچک اصفهانی است که در خط شکسته از استادان مسلم است .افرادی چون سید علی اکبر گلستانه، میرزا غلام رضا اصفهانی در دوره قاجار و از معاصرین اساتید محمدحسین عطارچیان، یداله کابلی خوانساری و رضا مشعشعی را می‌توان از شاگردان او نام برد. هرچند مستقیما محضر او را درک نکردند.